تنبور یکی از سازهای زهی است که در آن سیم‌ها از روی دسته‌ای بلند و کاسه‌ای عبور کرده و با ضربه انگشتان به صدا درمی‌آید
تنبور را بعضی تنبوره نیز گفته‌اند و امروزه از تنبور می‌توان به ساز محلی با دسته‌ای بلندتر و کاسه‌ای بزرگتر و منحنی تر از سه‌تار دارای ۲ یا ۳ سیم و ۱۴ پرده که به فاصله اکتاو در ساز پرده‌بندی شده، تعبیر کرد.
این ساز را با پنجه می‌نوازند و این خود دلیلی است بر ارتباط خانوادگی تنبور و دوتار محلی و سه‌تار که آنها نیز با انگشت(ناخن) به صدا درمی‌آیند.
تنبور، دارای شخصیتی عرفانی و حماسی است و این ساز برای نواختن قطعات حماسی نیز استفاده می‌شود. این ساز در طول سیر و سفر تاریخی و فرهنگی تنبور در نقاط و نواحی مختلف نام‌ها و شکل‌های متفاوتی پیدا کرده است.
تنبور دارای شکمی گلابی و دسته‌ای دراز است که روی آن از ۱۰ تا ۱۵ پرده بسته می‌شود. دسته این ساز مانند سه تار، بر سر ساز متصل است و سر آن در حقیقت ادامه دسته است که روی سطوح جلویی و جانبی آن، هر یک دو گوشی کار گذارده شده که سیم‌ها به دور آنها پیچیده می‌شوند. سیم‌های تنبور ۴ عدد و معمولاً به فواصل مختلف کوک می‌شود. این ساز معمولاً بدون مضراب و با انگشت نواخته می‌شود.
انواع تنبور با اسامی و اشکال مختلف:
تنبور قوچانی، شروانی، بغدادی، تیسفونی و انواع دو تار، چگور و قپوز. نواختن این ساز با شکل‌های مشابه هنوز در بیشتر مناطق ایران رواج دارد.
تنبور بر اساس شکل ظاهری دو نوع است؛
تنبور کاسه‌ای که یک تیکه است و تنبور چمنی که همان ترکه‌ای است و کاسه آن
از تکه‌های چوب درست شده است. این نوع مزیتی که برنوع اول دارد این است که
هم ساخت آن راحت‌تر است و هم تعمیر آن.
تاریخچه تنبور:
بر
پایه ۳ مجسمه یافت شده در خرابه‌های شوش، تنبور دارای تاریخچه‌ای مربوط به
حدود ۱۵۰۰ پیش از میلاد است. تنبور زمانی در انواع کاسه گلابی شکل رایج در
ایران و سوریه ساخته می‌شده سپس از طریق ترکیه و یونان به باختر رفته و
کاسه بیضی شکل آن در مصر نواخته شده‌است.
از تنبور به سه‌تار باستانی ایرانیان تعبیر شده‌است که در زمان ساسانیان، خسرو پرویز و قبل از آن هم به کار نواختن می‌آمده.
تنبور ساز نوازندگانی ایرانیان محسوب می‌شده و ابن خردادبه آوازخوانی مردم ری و طبرستان و دیلم را با تنبورها درست شمرده است.
امروزه
تنبور در سرتاسر ایران رواج دارد اما کانون اصلی این ساز استان‌های
کرمانشاه و کردستان و نواحی شمالی لرستان است. این ساز در این مناطق با
نام‌های تَمیُرَه، تَمیرَه، تموره و تمور شناخته می‌شود.
در منطقه‌ای
کرد نشین ترکیه به نام دیار بکر نوعی از تنبور موسوم به باقلما با کاسه‌ای
بزرگ و ۵ تار و حدود ۲۰ دستان رایج است که با مضراب نواخته می‌شود.
قسمت‌های مختلف تنبور:
کاسه:
همان قسمت پایین تنبور که خود دارای اشکال مختلفی است که بستگی به منطقه و
سازنده خود دارد. کاسهٔ این ساز را عموماً از چوب توت می‌سازند که انتخاب
نوع چوب، یعنی اینکه از چه جنس توتی باشد خود دارای نکاتی است.
دسته: قسمت انتهایی تنبور که به کاسه متصل است که در صدا تاثیر زیادی دارد.
صفحه:
قسمت روی کاسه که دارای بافت ظریف می باشد، صفحة نازکی است از چوب درخت
گردو که بر روی دهانه کاسه قرار می‌گیرد و در وسط و یا در کنار صفحه حدود ۷
تا ۱۲ سوراخِ ۲ تا ۳ میلیمتری دارد تا موجب نرمی صدای تنبور شود. سوراخ
روی صفحه بر صدای تنبور تا ثیر بسزایی دارد.
دستان:
۱۳ تا ۱۴ دستان در تنبور وجود دارد که در محل‌های معیّن بر دسته بسته
می‌شوند. به نظر اغلب نوازندگان مشهور، محل دستانها ثابت است اما برخی نیز
معتقدند که جای تعدادی از این دستانها متغیر است.
خرک:
خرک، قطعه چوبی کوچک و محکم از درخت شمشاد و گردوست که سیم به آن وصل
می‌شود و روی صفحه سیم‌گیر قرار می‌گیرد. در برخی از سازهای جدید سیم‌گیر
کار خرک را می‌کند.
سیم گیر: به
قسمت انتهایی کاسه وصل است و سیم را به آن وصل می‌کنند. سیم گیر از جنس
استخوان یا چوب بوده در انتهای صفحه قرار دارد که تارها را بدان گره
می‌زنند و تا انتهای دسته می‌کشند. در برخی از تنبورهای جدید، خرک کار
سیم‌گیر را انجام می دهد.
گوشی:
همان قطعات بالای تنبور را گوشی میگویند و از آن برای کوک کردن استفاده
می‌کنند. دو تا سه گوشی (در تنبورهای نامتعارف تا پنج گوشی) از چوب بید
وجود دارد. تنبور لانه کوک (جعبه گوشی‌ها) ندارد و گوشی‌هایش مستقیماً در
سوراخهای ایجاد شده در انتهای دسته فرو می روند.
سیم گیر بالا:
برجستگی پایین گوشی را می گویند که دارای شیارهایی است. شیطانک ، که قطعه
چوب یا استخوانی است با دو سه شیار که تارها از روی آن عبور داده شده به
گوشی گره می‌خورند. شیطانک در حدود ۱۵ سانتیمتری ابتدای دسته تعبیه می‌شود.
پرده:
نخ نازکی است که روی دسته بسته شده و فاصله هر دو دستان را یک پرده
میگویند. تنبور از قدیم دارای ۲ سیم بوده که اکنون آن را از ۲ سیم به یک
سیم ارتقاء داده‌اند.
سیم: دو یا
سه سیم، که سیم بالایی معمولاً جفتی است. این سیم‌ها از یک سو به سیم‌گیر و
از سوی دیگر پس از عبور از روی خرک و شیطانک در انتهای دسته به دور
گوشی‌ها پیچیده می‌شوند.
